Kayseri ve Ermeniler

Kayseri şehrinin, Ermeni Kilisesi tarihinde önemli bir yeri vardır. Zamanında Orta Anadolu'nun en önemli kenti ve M.S. 250'de 400.000 nüfusu olan Kayseri, Aziz Krikor'un büyüdüğü, eğitim gördüğü ve Hıristiyanlığı kabul ettiği yerdir.

"Aziz Krikor'un ruhani formasyonunun oluşmasında çok önemli bir yer tutan Kayseri, Temsil Ermeni Kilisesi için kutsal bir mekândır..381yılındaki İstanbul Konsülünden sonra, Kayseri Episkoposluğu İstanbul Kilisesine bağlanmıştır. Kayseri daima Başpiskoposluk makamı olmuştur. Günümüzde Kayseri'de ibadete açık olan ve Aziz Krikor'un adını taşıyan kilise, büyük Aziz'in ve Kapadokya Kiliselerinin şefaatini dilemek üzere kenti ziyaret edenlere açık bir mabet olup kökü ilk çağlara dayanan bir geleneğin anısını yaşatmaktadır."

361 tarihinde Kayseri (Kaisareia), Grek-Ermeni coğrafyasında etkili bir din merkezi olma özelliğini devam ettiriyordu. Aziz Kirkor Lusavoriç'ten sonra da Ermeni cemaatinin dinî reislerinin atamasında daima söz sahibi olmuştu. Nitekim Lusavoriç'ten sonra onun oğulları I. Arisdages (M.S. 326-333) ve I. Vırtanes (M.S. 333-341), Vırtanes'in oğlu I. Husig (M.S. 341-347) ve yine aynı soydan gelen Aziz Nerses (M.S. 353-363) Kayseri'de ilâhiyat tahsili yaptıktan sonra yine Kayseri Başpiskoposunun onayı alınarak Ermeni Katolikosu olmuşlardı.


Kayserili Ermenilerin Ruhani merkezi, Efkere kasabasında, Surp Garabed Manastırındaydı (bugünkü ismi ile Gesi Kasabasının Bahçeli Mahallesi). Vaftizci Yahya'nın kemiklerinin bir kısmının bulunduğu bu yere 4.yüzyılda Aziz Thaddeus tarafından bir manastır yaptırılmıştı.

Bir tepenin yamacında kurulmuş olan manastır önemli bir hac yeriydi. Burada bir kervansaray, 200 yazma ile 20.000 basılı kitabı bulunduran bir kütüphane ve yüksek düzeyde eğitim veren bir ruhban okulu vardı.

Osmanlı Zamanında Ermeniler

Evliya Çelebi Seyahatnamelerinde Kayseri'den şöyle bahseder; "Bu şehrin pastırması ve sucuğu padişahlara hediye gider. Erciyes Dağı eteğinde olduğundan havası soğukçadır. Bütün halkı zinde ve yiğittir. Şehrin Zarifleri Farsça ve Arapça konuşurlar ama halkın dili Etrak (Türkçe) dilidir. Genellikle reayalarıyla Ermeni dilini konuşurlar ama Kürt ve Rum lisanını konuşmazlar. Boyacıoğlu kapısında zımmi Karakaş Ermeni gayet usta cerrahtır. Cerrahlık ilmini tamamlamak için Frengistan'ın İspanya ülkesine gitmiştir. Hatta bir adamın dişi ağrısa mavi su sürer dişinin ağrısı diner, eğer o dişi çıkartmak istersen kırmızı renkli su sürer kerpetene muhtaç eylemeyip elinle çıkartırsın."

Kayseri 17. yüzyıldan itibaren Amsterdam ve Venedik gibi pazarlarda dahi söz sahibi olan Ermeni Tüccarlarıyla tanınmıştı. Ancak Kayserili Ermeniler ticaret kadar üretimde de ileriydiler. 1856 gibi erken bir tarihte Hasırcıyan Kardeşlerin kurduğu tekstil fabrikasında 300 dokuma tezgahı vardı. Dericilik, halıcılık, kuyumculuk, tekstil gibi işlerde ileri giden Kayserili Ermenilerin dokuduğu halı ve kumaşlar dış pazarlarda da alıcı buluyordu. Yaz aylarını şehirden daha yüksekte olan bağlarda geçiren Ermeniler burada yetiştirdikleri meyveler ve ürettikleri şaraplarla da ünlüydü. Kayseri'de pastırma işini başlatanlar da Ermenilerdi. Hayvancılığa dayalı besin sanayisinin doğması Kayseri'nin pastırmacılık ve sucukçulukta ün kazanması, büyük ölçüde Ermenilerin çabalarıyla olmuştur.

Kısacası Kayseri kentinin ticari yaşamının gelişmesinde ve ileri düzeydeki zanaatçılıkta Ermenilerin büyük payı vardır.

1700'lü yıllarda Ermeniler askerlik yapmaz buna mukabil devlete haraç ve cizye vergileri öderlerdi. Kıyafetleri Müslüman halktan farklı idi. Ayakkabı renkleri de değişikti. Meselâ Kayseri'de siyah ve mor ayakkabıyı Yahudi ve Ermeniler, kırmızı ayakkabıyı Rumlar giyerlerdi. Müslümanlar ise, bilhassa zenginler sarı renkli ayakkabı giyerlerdi.

Kayseri'de Istanbul Patrikliğine bağlı bir Başpiskopsluk merkezi bulunuyordu. 1914 Osmanlı nüfus sayımına göre Kayseri Sancağında (Şehir merkezi ve çevre köylerde) 50.000'i aşkın Ermeni'nin yaşadığı tespit edilmişti. Kayseri Şehir Merkezinde Ortodoks Ermenilerin 3 adet kiliseleri ve yanı sıra okulları vardı; Surp Sakis Kilisesi (Hagopyan Mektebi), Kiçikapı'daki Surp Asdvadzadzin Kilisesi (Haygyan Mektebi) ve günümüzde de son kilise olarak ayakta kalan Caferbey Mahallesindeki Surp Krikor Lusavoriç Kilisesi (Sarkis Gümüşyan Mektebi ve Bahçe Mahallesinde Aramyan Mektebi). Ayrıca Ermeni mezarlığındaki Surp Megeryos Kilisesi'nin sadece temelleri kalmıştı ama 20.yüzyılın başlarına kadar şehrin ve civar köylerin Ermenileri, Surp Megeryos gününde bu kalıntıları ziyaret eder, kurbanlar keserlerdi. Diğer bir hac yeri de şehrin birkaç km dışındaki bir mağaraydı. Sivas'ın Kırk Şehitlerinin gününde buraya şehirden toplu halde yürüyerek gidilip dua edilirdi.

Ermeni Patrikhanesini 1901-1902 Yılları arası yaptığı sayımlarda Kayseri ve çevresinde 42 adet Ermeni Okulu, buralarda okuyan 3795 Erkek Öğrenci, 1140 Kız öğrenci ve eğitim veren 125 öğretmen tespit edilmişti.

Şehrin kültürel hayatı çok gelişmiş olup Ermeni tiyatro grupları ve basını vardı. 1907'de Dikris (Dicle) adlı haftalık dergi, 1910'da Şepor adlı haftalık gazete, 1912'de Nor Serunt (Yeni Nesil) adlı haftalık dergi kurulmuştu.

Yukarı Talas bölümünde zengin Ermenilerin malikâneleri vardı. Petrol zengini ve daha sonra kurduğu hayırsever kurumlarla tanınacak olan Kalust Gülbenkyan'ın ailesinin kökleri de bu semte dayanır.

Cumhuriyet Döneminde Ermeniler

Günümüzde Kayseri Şehrinde birkaç aile dışında toplu bir Ermeni Cemaati bulunmamaktadır. Şu anda yılda iki kere İstanbul Ermenileri tarafından Aziz Krikor'un en önemli bayramlarında Kayseri Kilisesine inanç ziyaretleri düzenlenmektedir. Bu ziyaretlere Anadolu'nun çeşitli yerlerinden ve yurtdışından Ermeniler de katılmaktadır.